"Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Ίφθιμος Λόγος", στο τεύχος του φθινοπώρου 2008"
«Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο πολιτικό.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1
Λίγες στιγμές στην ιστορία μπορούν να χαρακτηριστούν ως σταθμοί στην εξέλιξη των ιδεών. Αναμφισβήτητα, μία από αυτές ήταν η δημοσίευση του άρθρου του Φράνσις Φουκουγιάμα “The end of history?” και λίγο αργότερα η έκδοση του βιβλίου του «THE END OF HISTORY AND THE LAST MAN», έργο που σαφώς επηρέασε τη Νέα Δεξιά. Με φόντο τη σταδιακή κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης στα τέλη της δεκαετίας του ’80, οπότε και προχώρησε στη συγγραφή του συγκεκριμένου άρθρου, ο Φουκουγιάμα υποστήριξε όχι απλά πως η φιλελεύθερη δημοκρατία θριάμβευσε έναντι όλων των άλλων ιδεολογικών της αντιπάλων, αλλά και πως με την κυριαρχία της επήλθε το τέλος της ιστορίας. Βέβαια, εδώ το τέλος της ιστορίας δε νοείται ως ο τερματισμός της ζωής, κοινωνικής και ιδιωτικής, ως η απουσία ανθρώπινης δράσης. Η ιστορία γίνεται αντιληπτή με βάση την εγελιανή διαλεκτική, δηλαδή ως η πορεία του παγκόσμιου πνεύματος προς την πραγμάτωση της ελευθερίας. Επομένως, υποστηρίζει πως το τέλος της ιστορίας ταυτίζεται, στην ουσία με το τέλος των ιδεολογιών. Παρακάτω, λοιπόν, θα επιχειρήσω να καταδείξω κάποια «ρήγματα» που υπάρχουν σε βασικούς πυλώνες της επιχειρηματολογίας του.
Αρχικά, λοιπόν, θα αναφερθώ σε αυτή καθεαυτή τη διαπίστωση του Φουκουγιάμα πως επήλθε το τέλος της ιστορίας.
Κυρίαρχος στις απόψεις του Χέγκελ για το τέλος της ιστορίας είναι ο λεγόμενος «αγνωστικισμός του μέλλοντος». Τι σημαίνει, όμως, αυτό; Πολύ απλά ο Χέγκελ υποστηρίζει πως αντικείμενο της ιστορίας είναι το παρελθόν και τα όριά της τοποθετούνται στο εκάστοτε παρόν. Συγκεκριμένα γράφει:
«…στην ιστορία έχουμε να κάνουμε με ό,τι υπήρξε και με ό,τι υπάρχει.»
Η άποψή του αυτή απηχεί το χαρακτήρα του Απολύτου, το οποίο είναι πραγματικό μόνο ως πραγματωθέν. Ο Παναγιώτης Θανασάς θα σημειώσει:
«…η φιλοσοφία, οδεύοντας προς το Απόλυτο, δεν αποχωρίζεται την εποχή της, αλλά την κατανοεί νοητικά.»
Ο φιλόσοφος, χαρακτηριζόμενος από αυτού του είδους τον αγνωστικισμό μπορεί να διαπιστώσει την εγκόσμια παρουσία του πνεύματος πολύ αργά, όχι φυσικά σαν εικόνα του μέλλοντος, εφόσον θα έχει περάσει στη σφαίρα του παρελθόντος, διότι όπως αναφέρει πάλι ο Θανασάς:
«…η φιλοσοφία της ιστορίας αποτελεί μορφή γνώσης που είναι πάντοτε αναδρομική, ποτέ προδρομική.»
Επομένως, ακόμα και να έχει φτάσει πράγματι το τέλος της ιστορίας, αυτό δε θα μπορούσαμε να το αντιληφτούμε, σύμφωνα με το Χέγκελ που όπως ισχυρίζεται «ο φιλόσοφος δεν ασχολείται με προφητείες.». Πώς θα μπορούσε εξάλλου κάτι τέτοιο να συμβεί αν αυτό στερούσε από το πνεύμα τη δυνατότητα «να παράγει τις μορφές του και να γνωρίζει εαυτό»; Συνεπώς, φαίνεται εδώ η πρώτη αντίφαση των ισχυρισμών του Φουκουγιάμα. Στηρίζει την επιχειρηματολογία του στη «ραχοκοκαλιά» της θεωρίας του Χέγκελ, παραβλέποντας, όμως, ένα σημαντικό «σπόνδυλο» η έλλειψη του οποίου δημιουργεί τριγμούς σε ολόκληρο το οικοδόμημα.
Σε αυτό σημείο, θα πρέπει να τονιστεί άλλη μια διαφοροποίησή του σε σχέση με το Χέγκελ. Αντιλαμβάνεται την εξέλιξη της ιστορίας σα μια ευθεία με αρχή και τέλος, όπου τέλος όπως προαναφέραμε θεωρείται η πραγμάτωση, από το οικουμενικό πνεύμα, της ελευθερίας. Ωστόσο, το πνεύμα, ως ανεξάντλητο, ως «η άπειρη ισχύς», δεν αναζητά μια γαλήνια μακαριότητα. Το τέλος δεν είναι μοναδικό. Αποτελεί «το κλείσιμο ενός κύκλου» του πνεύματος δίνοντάς μας τη δυνατότητα, την ευκαιρία να αντιληφθούμε πως η ουσία του είναι η ελευθερία. Ο κύκλος αυτός, βέβαια, δεν είναι αμετάβλητος αφού όπως προείπα το πνεύμα δεν αναζητεί τη στασιμότητα. Ο κύκλος διευρύνεται και ξανακλείνει εκ νέου, αποκαλύπτοντας κάθε φορά «νέες ολότητες».
Ο Χέγκελ ως ένθερμος υποστηρικτής του κράτους υποστηρίζει πως η ελευθερία αυτή πραγματώνεται μέσω μιας «θεσμικής διαμεσολάβησης μεταξύ του κράτους και του ατόμου». Δε δέχεται πως η διαμεσολάβηση αυτή είναι αδιατάραχτη. Η διατήρηση της ελευθερίας δεν είναι ούτε μια ομαλή διαδικασία, ούτε σίγουρη υπόθεση. Με άλλα λόγια μέσα σε ιστορικά πλαίσια δεν μπορεί να στηθεί ένα σύστημα σκέψης, ένα πολιτικό σύστημα που δε θα επιδεχθεί αλλαγές. Ο Φουκουγιάμα υποστηρίζει πως η φιλελεύθερη δημοκρατία, είναι όπως θα έλεγε και ο Τσόρτσιλ, αν όχι το καλύτερο σίγουρα το λιγότερο κακό πολιτικό σύστημα. Ωστόσο, με το να υποστηρίζει πως τελείωσαν οι ιδεολογίες, όχι απλά δείχνει να αγνοεί κεντρικές παραδοχές της εγελιανής διαλεκτικής, αλλά και την ίδια την καθημερινή εμπειρία, που το μόνο που δε μας αποδεικνύει είναι πως ο σημερινός αποτελεί τουλάχιστον έναν ανεκτό, αν όχι ανεκτικό, κόσμο.
Ωστόσο, μπορεί υπό μια άλλη οπτική γωνία να τεθεί το ερώτημα: γιατί να αποτελεί η ελευθερία αρχή(δηλαδή κίνητρο) ή σκοπό της ιστορίας; Η ελευθερία διαχρονικά γεννιέται από τα σπλάχνα της ανελευθερίας και η ίδια γεννά εκ νέου μορφές ανελευθερίας. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Πρώτον, η κατάκτηση της ελευθερίας από μια ομάδα ανθρώπων συνεπάγεται τον περιορισμό της ελευθερίας των εξουσιαστών τους. Επιπλέον, η απόκτηση ελευθερίας αποτελεί αναγκαία, αλλά όχι επαρκή συνθήκη για την απόκτηση ισχύος. Και, επειδή, όπως έγραψε ο Λόρδος Acton «η ισχύς διαφθείρει», αργά ή γρήγορα η ισχύς ενός θα αποτελέσει την απώλεια της ελευθερίας άλλων. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να αντιληφτούμε την ιστορία σαν ένα παιχνίδι, μια συνεχή και αναπόδραστη διαδοχή της ελευθερίας με την ανελευθερία.
Αν τα πράγματα έχουν έτσι, πώς μπορούμε να γνωρίζουμε, όχι απλά αν έχουμε φτάσει σε ένα τέλος της ιστορίας, αλλά αν δε βρισκόμαστε σε ένα δρόμο προς τη δουλεία, όπως ο Hayek είχε υποστηρίξει στο ομώνυμο βιβλίο του, στα μέσα του προηγούμενου αιώνα; Και πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως ο φιλελευθερισμός θα κυριαρχήσει σε μια πορεία προς την ελευθερία, αν πραγματικά αυτή ισχύει, και δε θα είναι ο σοσιαλισμός ή μια ανάμειξη των δύο ή ένα εντελώς νέο σύστημα σκέψης αυτό που θα οριοθετήσει το τέλος. Για παράδειγμα, σημειώνει ο Μπόμπιο, θέλοντας να δείξει την ανωτερότητα του σοσιαλιστικού ιδεώδους έναντι του φιλελεύθερου:
«Ενώ δεν μπορούμε να ορίσουμε την ισότητα μέσω της ελευθερίας, υπάρχει τουλάχιστον μια περίπτωση στην οποία μπορούμε να ορίσουμε την ελευθερία μέσω της ισότητας. Είναι εκείνη η συνθήκη στην οποία όλα τα μέλη μιας κοινωνίας θεωρούνται ελεύθερα γιατί έχουν ίση εξουσία.»
Τέλος, ο Κώστας Βεργόπουλος γράφει πως «δεν είναι η πρώτη φορά που διατυπώνεται ο ισχυρισμός του τέλους των ιδεολογιών». Όμως, δεν είναι η ίδια η συζήτηση περί του τέλος των ιδεολογιών που αποδεικνύει πως οι κοινωνικές ζυμώσεις, που αποτελούν την προϋπόθεση δημιουργίας των πρώτων, συνεχίζουν να λειτουργούν, παρακάμπτοντας το όποιο ευαγγελιζόμενο τέλος της ιστορίας;
Βιβλιογραφία:
- Fukuyama Francis. 1989. “The end of history?” The National Interest no. 16 (Summer):3-18
- Fukuyama Francis. 1992. «Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος» Εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ
- Χέγκελ. «Ο λόγος στην ιστορία. Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας» Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
- F. A. Hayek. 2007. “The road to serfdom. The definitive edition.” Edited by Bruce Caldwell. The University of Chicago Press
- N. Bobbio. 1989. “Socialismo liberale”. L’ Unita
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου